از آغاز پیدایش عالم میان جبهه حق و باطل ستیز بوده است. در این میان قرارگرفتن در جبهه حق و تلاش برای اقامه حق امر بسیار مهمی است که مؤمنان حقیقی بایستی در راستای آن حرکت کنند. برای اقامه حق به چهار چیز نیاز است: نخست، تشخیص حق از باطل؛ دوم، شناخت راهی که انسان را به هدف برساند یعنی راه مستقیم؛ سوم، حرکت در مسیر و چهارم، پایداری و استقامت در این مسیر. گاهی ممکن است حق را از باطل تشخیص ندهیم؛ گاه حق را تشخیص بدهیم، ولی راه را نشناسیم، گاهی نیز حق را بشناسیم، راه مستقیم را هم بیابیم، ولی در آن مسیر حرکت نکنیم. گاه نیز ممکن است حتی در مسیر مستقیم حرکت کنیم، اما در میانه راه درجا بزنیم و تا آخر ایستادگی نکنیم، پس برای اقامه حق هریک از این چهار شرط لازم است(تهرانی، 1391: ص43- 44)؛ ولیکن شرط نهایی یعنی استوارماندن در راه هدف و پایداری و استقامت مهم­تر است؛ چراکه حلقه نهایی است و در صورت غفلت از آن تمام تلاش‌های پیشین نیز به هدر می­رود.

در طول تاریخ مستکبران و سلطه­گران برای پیشبرد اهداف خود و تحمیل عقاید مذهبی، سیاسی و حتی اجتماعی و فرهنگی خود امت­ها و ملّت­های گوناگون را مورد فشار و سختی قرار داده و بر آن‌ها ستم کرده­اند؛ در این میان گروهی به هدف رهایی از یوغ ستم آن­ها تسلیم شده و گروهی نیز مقاومت کرده­اند.

امروزه نیز جهان اسلام، از جمله ایران اسلامی، مورد سخت­ترین فشارها و سختی­ها از جانب مستکبران عالم می­باشند. در این میان برخی، مقاومت در برابر دشمنان را بی­نتیجه و عامل فشار بیشتر دشمن می­پندارند، و عده­ای، استقامت را عامل موفقیت و راه برون­رفت از فشارهای دشمنان. با نگاهی به تاریخ امت­های پیشین مشخص می­گردد که چگونه اقوام سلطه­پذیر رو به نابودی نهادند و امت­های استقامت­کننده به موفقیت و سربلندی رسیدند. تاریخ با بیان حوادث و وقایع، زمینه عبرت­گیری از حوادث گذشته را فراهم می­سازد و سبب می‌شود مسلمانان در آینه رفتار و کردار دیگران، رفتار و کردار خویش را محک بزنند و با دیدن ثمره نهایی مقاومت و تسلیم، به ارزش­های استقامت و پایداری پی ببرد.

مقام معظم رهبری می­فرماید:

من به عنوان انسانی که در جریان مسائل کشور، از اول انقلاب تا حالا، از نزدیک بوده­ام، عرض می­کنم پیشرفت­های ما در همه جا، ناشی از ایستادگی و استقامت بر پایۀ ارزش­ها بوده است؛ هر جا که استقامت کردیم و بر مبانی خودمان پافشاری کردیم و از آن کوتاه نیامدیم و در مقابل تهدیدها خودمان را نباختیم، آن جا پیشرفت کرده­ایم. این ایستادگی و پایداری، مهم­ترین چیزی است که ما می­توانیم آن را وسیله قرار دهیم برای رسیدن به اهدافمان(سخنرانی مقام معظم رهبری، در تاریخ 31/ 6/ 1383).

سوال این نوشتار این است که عوامل موفقیت امت­های استقامت کننده چیست؟ واقعیت این است که در منابع تاریخی به­طور شفاف عوامل موثر بر استقامت امت­ها ذکر نشده است، از این­رو، به­ناچار با مطالعه درباره تاریخ این امت­ها و جمع­آوری مدارک و مستندات لازم و کافی از منابع گوناگون و متعدد، باید ابتدا عوامل موثر بر استقامت امت­ها  را توصیف کرد، آن­گاه با مطالعه و بررسی هریک و با تحلیل اطلاعات و داده­ها، نقش و اهمیت استقامت و پایداری در موفقیتشان را تبیین کرد.

درباره این موضوع در برخی کتاب ها و مقالات اشاراتی به موضوع شده است: 1. مجموعه مقالات برگزیده همایش محمد، پیامبر اعظم(ص):استقامت و پایداری، که توسط مرکز مطالعات بسیج  در سال 1385 تهیه شده است. مقالات این کتاب به استقامت و پایداری مسلمانان در دوره رسول الله اشاره دارد و مسائل آن دوره را از جنبه تاریخ سیاسی بررسی کرده است2. سلوک عاشورایی، منزل پنجم: استقامت و پایداری، اثر مجتبی تهرانی(1390). این اثر حاصل سخنرانی­های ایشان است که به چاپ رسیده است. این کتاب نیز موضوع استقامت و پایداری را در نهضت امام حسین(ع) تبیین کرده است. 3. استقامت اثر سیدرضا صدر، که حاصل سخنرانی­های ایشان است و به صورت کلی به موضوع استقامت اشاره کرده است. 4. سيدمحمد ميرحسيني و همکاران(1389-1390)  در مقاله «استقامت و پایداری در قرآن» با بررسي آيات قرآن به این نتیجه رسیدند كه صبر و حلم، مقدمه پايداري، ثبات قدم دومين گام و استقامت سومين و مهم ترين گام در راه رسيدن به پايداري در قرآن است. 

استقامت

استقامت به معنای طلب قیام از هرچیز است(ر.ک: طباطبایی، 1374، ج21: ص 77-81). راغب اصفهانی می نویسد:« استقامت دربارۀ راهی گفته می شود که بر روی خط هموار می باشد و راه حق به آن تشبیه شده است.... و استقامت انسان، یعنی متعهدبودن او در راه مستقیم.»(راغب اصفهانی، 1412ق: ص 692) به اشاره طریحی، استقامت یعنی میانه روی در امور ... و استقامت انسان، یعنی ملازم­بودن او با راه حق(طریحی، 1414ق، ج 3: ص 1518، 1532)، که  تعبیر وی از استقامت، به معنای میانه­روی، چندان پذیرفتنی نیست. به نوشته مصطفوی «استقامت دلالت می­کند بر طلب قیام در هر امری، خواه ارادی ، خواه طبیعی و خواه عملی باشد ... و دوام و استمرار از لوازم حقیقی آن است.» (سید قطب، 1996م، ص342- 343)

مراد از استقامت، همان ادای مأموریت و جلوگیری از منهیّات الهی است؛ چنان که انسان در قرآن به آن مأمور شده است(طبرسی، 1372، ج 5: ص 304، ج 2: ص 136). استقامت آدمی در یک کار، یعنی اینکه از نفس خود بخواهد که دربارۀ آن امر قیام نماید و آن را تا اصلاح کند، به طوری که دیگر فساد و نقص نیابد و به حد کمال و تمامیت خود برسد(طباطبایی، 1374، ج 11: ص 47). در بررسی واژه­های مترادف استقامت، واژه­هایی چون پایداری و استواری و ثبات قدم دیده می­شود، که مجموع این مفاهیم یک حقیقت را تعقیب می­کند و آن ایستادن و باقی ماندن بر مسأله­ای تا رسیدن به اهداف مورد نظر است.

استقامت دارای ابعاد گسترده ای است که می توان آن را به دو دستۀ موضوعی و محتوایی تقسیم کرد؛ دسته اول در برگیرنده موضوعات گوناگون زندگی بشری است مانند استقامت نظامی، اقتصادی، سیاسی و ....، و دسته دوم دربرگیرنده مفاهیم ارزشی است؛ همچون عقاید و جهان بینی، اعمال و رفتار فردی و اجتماعی، که موجب بروز هر یک از مفاهیم ارزشی می باشد. البته ابعاد دوگانه استقامت به صورت متحد و پیوندیافته عمل می­کنند؛در حقیقت، در مقابل یکدیگر و نافی هم نمی باشند؛ به عبارت دیگر، فرد یا جامعه بر اساس جهان بینی و عقاید خود در موضوعی پایداری می­کنند.

هرچند معمولا واژه های صبر و استقامت  را نیز با هم به کار می برند ولی بحث صبر با استقامت فرق می کند. صبر، بردباری است نه پایداری، صبر شکیبایی است، نه استواری. صبر در شاخه های مختلف نفسانی و روحی نام های گوناگون پیدا می کند. مثلاً اگر صبر نسبت به امور شهوانی باشد، از آن به عفت تعبیر می شود. در حقیقت صبر نوعی خودداری و توقف بر یک امر است، اما در استقامت نوعی حرکت وجود دارد(تهرانی، 1391: ص 28-29). صبر از امور قلبی است و استقامت از امور جسمی. صبر، مقاومت و پیروزی انگیزه دینی بر انگیزه نفسانی و شیطانی است(نراقی، بی تا، ج3: ص 281؛ فیض کاشانی، 1403ق، ج7: ص 109) که نتیجه این پیروزی به استقامت و پایداری منجر می شود. در واقع استقامت ثمره صبر است. بر همین اساس است که مجاهدان در برابر دشمنان چنین دعا می کنند: رَبَّنَا أَفْرِغْ عَلَيْنَا صَبْرًا وَثَبِّتْ أَقْدَامَنَا وَانْصُرْنَا عَلَى الْقَوْمِ الْكَافِرِينَ (بقره: 250)؛ ازاین رو، هرچند صبر و استقامت با یکدیگر فرق دارند، اما مانعی نیست که استقامت و پایداری آمیخته با صبر باشد(تهرانی، 1391: ص 33). 

به اشاره قرآن پیامبران، صدیقان، شهیدان و صالحان، که بهترین بندگان خدایند، اهل استقامت هستند(نساء: 69) و هرکس پیرو خدا و رسولش باشد، از استقامت کنندگان به شمار می­آید(نساء: 68-69). امام علی(ع) استقامت و پایداری را شرط سلامت و ایمنی می­شمارد(تمیمی آمدی، 1366: ج5، احادیث 8117، 8497، 8041؛ مجلسی، 1404ق، ج 77: ص213) و می­فرماید: هرکس استقامت کند، ره به بهشت بَرَد و هر که بلغزد، به دوزخ در افتد.[1]پیامبر نیز به استقامت کنندگان وعده رستگاری داده است(متقی هندی، بی تا، حدیث5479).صاحب کشف الاسرار درباره استقامت می نویسد:« صحبت با حق، دو حرف است: اجابت و استقامت؛ اجابت، عهد است و استقامت، رفاه؛ اجابت شریعت است و استقامت، حقیقت است؛ درک شریعت هزار سال به ساعتی در توان یافت و درک حقیقت، ساعتی به هزار سال در نتوان یافت.»(میبدی، 1376، ج8: ص 529).

استقامت در هر امری موجب ثبات و بقاء آن است. از این رو، با استقامت دین ثبات می­یابد و اگر استقامت در دین نباشد، موجب هلاکت و نابودی می­شود(مجلسی، 1404ق، ج 64: ص 303).کسانی که دارای استقامت در دین می­شوند، هیچ قدرتی نمی­تواند در آنها تزلزل ایجاد کند(احقاف: 14؛ فصلت: 30)و هیچ شکی به دل راه نمی­دهند و همین امر سبب رشد معرفتی آنها می شود. پس موفقیت در هر کاری وابسته به استقامت و پایداری است(صدر، بی تا، ص 13).همچنین همان­گونه که برای رسیدن به یک هدف، استقامت لازم است، پس از رسیدن به هدف، برای نگهداری آن، نیز استقامت ضرورت دارد(استقامت در اسلام، بی تا، ص 4؛ صدر، بی تا، ص 9).  مقام معظم رهبری می فرماید: «استقامت یعنی ایستادگی کردن، ادامه دادن، راه را دنبال کردن، متوقف نشده، این رمز کار است، باید پیش برویم.»(بیانات مقام معظم رهبری، 10/11/1390) بنابراین امت با استقامت، از یک سو، به هدف می رسد و، از سوی دیگر، آن اهداف و ثمرات را حفظ می­کند.

نکته دیگر اینکه استقامت، که از عالی­ترین صفات می باشد(ر.ک: صدر، بی تا، ص 9)، عبارت است از آنکه انسان با تفکر و مطالعه، بدون دخالت احساسات و تعصبات باطل، صحت و درستی مطلبی را دریابد و برای رسیدن به آن یا حفظ آن پافشاری و پایداری می­کند(صدر، بی تا، ص 34-35)؛ یعنی اگر کسی در راه رسیدن به هدف نامشروع و نامعقول و باطل پافشاری کند، این استقامت نیست، بلکه لجاجت است و از بدترین صفات و سبب گمراهی و ضلالت است(استقامت در اسلام، بی تا، ص 7؛ صدر، بی تا، ص 248-249). از این رو، هرگونه استقامت و پایداری ستودنی نیست، بلکه پایداری در راه خدا و بندگی او قابل ستایش و نتیجه بخش خواهد بود(صدر، بی تا، ص 44). به بیانی دیگر، استقامت در راه حق ارزش دارد و نه پایداری در راه باطل.[2]  راهی که به حق شایستگی استقامت و تحمل رنج را دارد، راه خدا و حفظ ایمان و گسترش معنویات در جامعه است، زیرا استقامت در امور مادی، تنها نتیجه مادی در پی دارد، اما استقامت در راه خدا و امور معنوی، نتیجه­اش برخورداری از امدادهای غیبی و بهشت برین است(فصلت: 30) که سعادتی ابدی محسوب می شود(صدر، بی تا، ص 44).خداوند متعال در این مورد می فرماید:

إِنَّ الَّذِينَ قَالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقَامُوا فَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ * أُولَئِكَ أَصْحَابُ الْجَنَّةِ خَالِدِينَ فِيهَا جَزَاءً بِمَا كَانُوا يَعْمَلُونَ(احقاف: 13-14) : همانا کسانی که گفتند آفریننده ما خداست و بر این سخن پایدار و ثابت ماندند، بر آنها هیچ ترس و بیم و حزن و اندوهی نیست(در دنیا و آخرت) نخواهد بود. آنان اهل بهشتند و به پاداش اعمال نیک همیشه در بهشت ابد جاویدان خواهند بود.

نکته نهایی اینکه مقاومت به معنای بی­تدبیری نیست؛گمان نرود استقامت باید با خشونت و سختی همراه باشد. اگر شخص مقاوم و پایدار را به کوه تشبیه می کنند به خاطر پایداری اش در برابر طوفان ها و حوادث است، نه صرفا به خاطر سختی آن. رسول گرامی اسلام، که نمونه بارز استقامت است، ملایم ترین اخلاق را داشت و ملایمت و مهربانی او از مهم ترین عوامل موفقیت وی به حساب می آمد(ر.ک: آل عمران: 154).پس استقامت باید با متانت و تدبر همراه باشد،تا انسان را به موفقیت برساند(ر.ک: صدر، بی تا، ص 27؛ مجلسی، 1404ق، ج 68: ص 60-61).مقاومت با تدبیر جزو شعارهای نظام اسلامی شمرده می شود(ر.ک: بیانات مقام معظم رهبری در تاریخ 22/07/1383).

عوامل موثر بر موفقیت امت­ های استقامت کننده

ایمان به خدا

ایمان سرآمد باورهای دینی، ریشه همه معنویات، معیار تمام ارزش­های انسانی و حلقه ارتباط با خداست. بی­شک، مهم­ترین عامل موفقیت امت­های استقامت­کننده ایمان به خداوند متعال است. ایمان سلاح مقاومت و بزرگترین عامل پیروزی بر مشکلات محسوب می­شود(آل عمران: 139). از آنجا که ایمان به خدا خوف از دیگران را از بین می برد(احقاف: 13)،  مؤمنان حقیقی، مادامی که در پناه اعتقاد خویش باشند، در برابر هیچ قدرتی هراسناک، و در برابر ظالمان تسلیم نمی­شوند؛ زیرا می­دانند که موفقیت و سربلندی از آنِ جبهه حق و ایمان است(منافقون: 8).

به اعتقاد آیت الله خامنه ای ایمان چهار پیامد دارد که موجب بالفعل شدن اقتدار درونی و معنوی انسان می شود و در زندگی فردی و اجتماعی سمت و صورت حیات طیبه را ایجاد می کند. یک اینکه ایمان دل را برای ورود در میدان های دشوار آماده می کند؛ دوم این است که گام ها را برای پیمودن جاده های سخت استوار می کند؛ سوم این است که مشکلات را در چشم ها کوچک می کند و چهارم اینکه، هدف های بزرگ را در اختیار انسان می گذارد(بیانات مقام معظم رهبری در تاریخ 14/07/1388).

براین اساس، ایمان ریشه و اساس سایر عوامل موثر بر استقامت­ امت­ها محسوب می­گردد؛ چرا که ایمان است که توکل می­آورد، در بین مردم وحدت ایجاد می­کند، مردم را پیرو رهبر می­گرداند و در نهایت روح استقامت و پایداری در بین امت می­دمد.

خداوند متعال در آیات متعددی به این موضوع اشاره کرده است که به چند مورد از آن­ها در ذیل اشاره می­شود:

وَلَا تَهِنُوا وَلَا تَحْزَنُوا وَأَنْتُمُ الْأَعْلَوْنَ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ(آل عمران: 139) و سست نشويد! و غمگين نگرديد! و شما برتريد اگر ايمان داشته باشيد!

وَمَنْ يتَوَلَّ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا فَإِنَّ حِزْبَ اللَّهِ هُمُ الْغَالِبُونَ(مائدة: 56) و کساني که ولايت خدا و پيامبر او و افراد باايمان را بپذيرند، پيروزند؛ (زيرا) حزب و جمعيت خدا پيروز است.

با ملاحظه این دو آیه، که آیه نخست پیروزی را متوقف بر ایمان نموده، و آیه دوم، که مؤمنین را حزب­الله و آنان را غالب بر حزب شیطان معرفی کرده است، نقش ایمان در موفقیت و پیروزی کاملاً روشن می­گردد.

ایمان عقیده است و عمل(بروج: 11؛ طه: 75؛ سبا: 37؛ همچنین ر.ک. حکیمی، 1385، ج1: ص390)؛ یعنی صرف عقیده کافی نیست. باید برای عقیده تلاش کرد. به فرموده علی(ع) لازمۀ ایمان، صبر است. ایمان دارای چهار پایه است که اولین و مهم­ترین پایه آن صبر و پایداری است(نهج­البلاغه، حکمت 30). ایشان در حدیث دیگری نسبت صبر به ایمان را به منزله نسبت سر به جسد، و ایمان بدون صبر را چون جسد بدون سر فاقد هرگونه ارزش دانسته است(همان، حکمت 79؛ کلینی، 1365، ج 3: ص 142).

به فرموده خداوند موفقیت مسلمانان در عصر پیامبر(ص) به عِدّه و عُدّه آنان نبود، بلکه به دلیل اعتقاد و ایمان خالصانه آن­ها و شکیبایی در مسیر حق بود(بقره: 249؛ انفال: 65). امام خمینی در این باره می فرماید:«رمز پیروزی لشکراسلام در صدر اسلام- با آنکه هیچ ابزار جنگی می شد بگویی نداشتند- قیام لللّه بود... اصحاب رسول اکرم در صدر اسلام قدرت ایمان داشتند و با قدرت ایمان به پیش رفتند؛ به طوری که با جمعیت بسیار کم و با نداشتنن ابزار جنگ، بر دو امپراتوری بزرگ آن روز دنیا- روم و ایران- غلبه کردند. نهضت کردند و برای خدا نهضت کردند، و استقامت کردند.»( امام خمینی، 1378، ج7: ص 245)

مقام معظم رهبری ایمان را مظهر مقاومت ملت ایران دانسته(ر.ک: بیانات مقام معظم رهبری در تاریخ 10/ 8/ 1380) و می­فرماید:

... بدون تردید مقاومت با پیروزی همراه است. این مقاومت وقتی با ایمان باشد، ادامه پیدا خواهد کرد. لذا می­گوییم و همیشه گفتیم که ایمانِ همراه با مقاومت، به دنبالش پیروزی است. مراد ما فقط ایمان دینی هم نیست؛ ایمان به هر اصلی. البته اگر ایمان دینی باشد، آن وقت خدای متعال وعده کرده است که همه­ی قوانین طبیعت و تاریخ در خدمت این مقاومان قرار خواهد گرفت: « مَنْ كَانَ يرِيدُ الْعَاجِلَةَ عَجَّلْنَا لَهُ فِيهَا مَا نَشَاءُ لِمَنْ نُرِيدُ....( الإسراء:18)[3] »(بیانات در تاریخ 21/07/13825).

توکل به خداوند

توکل به خداوند متعال از ارزش­هایی است که قرآن کریم مسلمانان را بارها بدان توصیه می­کند(آل عمران: 122و 160؛ توبه: 51). حقیقت توکل این است که انسان تلاشگر، کار خود را به خدا بسپارد و حل مشکلات خود را تنها از او بخواهد(مکارم شیرازی، 1377، ج 2: ص 265)؛ هر چه ایمان و معرفت مؤمن به خداوند بیشتر و خالص­تر باشد، اتصال و درجه اتّکا و توکلش نیز قویتر خواهد شد.

خداوند متعال صبر و استقامت را از صفات متقین و متوکلین دانسته(ر.ک: آل عمران: 15- 17؛ نحل: 16؛ ابراهیم: 12) و در قرآن تصریح فرموده که مؤمنان را به سبب ایمان و توکلشان در زندگی دنیا استوار و ثابت­قدم می­سازد(احقاف: 13؛ ر.ک. طبرسی، 1372، ج 6: ص 472). کسانی که اعتماد و توکلشان به خداوند است، از کسی جز او نمی­هراسند؛ به همین سبب در برابر ستمگران و مخالفان حق می­ایستند و هرگز حیات معنوی خود را فدای حیات مادی نمی­کنند(عبدالمحمدی، 1391: ص 77).

در روایات معصومین نیز به این موضوع اشاره شده است. امام باقر(ع) فرموده است: «مَن تَوکَل عَلی الله لایَغلب، و مَن اعتصَم بِالله لایَهزم؛ کسی که بر خدا توکل کند مغلوب نمی­شود و کسی که به دامن لطفش چنگ زند، شکست نمی­خورد»(محمدی ری شهری، 1378، ج 10: ص 681). حضرت علی(ع) توکل را رمز قوت قلب دانسته(همان، ج1، ص 318) و می‌فرماید: «مَنْ تَوَکَّلَ عَلَی اللهِ ذَلَّتْ لَهُ الصِّعاب ُوَ تَسَهَّلَتْ عَلَیْهِ الاَسْبابُ(تمیمی آمدی، 1366، ص425، ح3888)؛ کسی که به خدا توکل نماید سختیها برای او هموار و اسباب و ابزار لازم برای او آسان می­شود.»

امید به وعده­های الهی

امید به عنوان یک عامل معنوی افزایش روحیه، نیروی استقامت و پایداری را تقویت می­کند. به وسیله استقامت، می­توان امیدوار بود و به وسیله امید، می­توان پایداری کرد. کسی که از رسیدن به مقصود نومید شود و دارای استقامت نباشد، همه مشکلات در نظرش غیر قابل حل می­آید و موانع را غیر قابل تسخیر و شکست­ناپذیرمی‌شمارد، ولی کسی که دارای استقامت باشد، عدد مشکلات در نظرش بسیار کم و هر یک را به آسانی قابل حل می­داند و موانع را بسیار کوچک و نابود شدنی می­انگارد. پس نتیجه نومیدی، سستی و مرگ و نتیجه امید، استقامت و حیات است.

بهترین مرجع امید انسان­ها خداوند متعال است. اوست که یاری­بخش استقامت­کنندگان است و این را به مؤمنان وعده داده است. ازاین­رو، استقامت و پایداری در راه حق نیازمند یادآوری وعده­های الهی است(طبرسی، 1372، ج4: ص 842)؛ چراکه آنچه را خداوند سبحان وعده کرده، هم حق است و هم به صورت قطعی محقق می­شود و خداوند این مفهوم را چندین بار در قرآن به صراحت ذکر کرده است(روم: 60؛ غافر: 55، 77). خداوند متعال پس از بیان مبارزات انبیاء بزرگ و کارشکنی مشرکان و مخالفان، از سنت الهی موفقیت نهایی اهل حق بر اهل باطل خبر می­دهد تا مؤمنان مظلوم، در هر زمان و مکان، به وعده­های الهی دلگرم و امیدوار باشند و گرد و غبار یأس و نومیدی را از دل و جان بشویند و برای ادامه مبارزه با لشکر باطل آماده و مقاوم گردند و بدانند که شکست کفار و موفقیت مؤمنان حتمی است(قرائتی، 1383، ج 7، ص 346).

حضرت امام(ره) فرمود:

به شما می­گویم که از هیچ کس نترسید الاّ خدا، و به هیچ کس امید نبندید الاّ خدای تبارک و تعالی، و اگر امید خودتان را به خدای تبارک و تعالی تمام کنید، من به شما اطمینان می­دهم که آسیبی این مملکت نبیند(امام خمینی، 1378، ج 13: ص 149).

از دیدگاه مقام معظم رهبری مقاومت جز در سایه اتکا به حق تعالی و اعتماد به وعدهه های الهی ممکن نیست(سخنرانی در تاریخ 04/09/1397). ایشان در تأکید بر نقش امید به وعده­های الهی در موفقیت و پیروزی می­فرماید:

خدای متعال به ما وعده کرده است، فرموده است اگر مجاهدت کنید، اگر تلاش کنید، خدای متعال شما را به مقصود می­رساند و شما در سایه­ی ایستادگی، به اهداف خود دست پیدا می­کنید.(سخنرانی در تاریخ 21/11/1390)

امدادهای غیبی و نصرت الهی

یکی از سنت­های الهی سنت امداد است. طبق این سنت، خداوند امکانات رشد و تعالی را برای همه انسانها از هر نژاد و گروه فراهم می­آورد(اسراء: 20). اگر انسانها راه صحیح بپیمایند و شرایط را برای دریافت فیض و امداد بیش­تر مهیا کنند، خداوند، آنان را،در راه رسیدن به اهدافشان با کمک­های تازه (امدادهای خاص) خود، یاری خواهد کرد.[4] یکی از این شرایط صبر و استقامت است.یعنی هر انسان با ایمانی اگر در صراط مستقیم صبر و استقامت ورزد و یا در مصائبی که به او می­رسد، شکیبایی از خود نشان دهد، مشمول عنایت خاص و نصرت الهی می­شود.

مقام معظم رهبری در این خصوص می­فرمایند:

اگر سختی­ها را تحمل کردید، خدای متعال درهای فرج را خواهد گشود... خدای متعال، به برکت مجاهدت و به شرط ایستادگی، بیرون از دایره محاسبه معمولی عقول بشری، درها را باز و راه­ها را هموار می­کند.(سخنرانی در تاریخ 29/05/136)

خداوند در قرآن سرنوشت شوم کسانی را که در مقابل سلطه کفار تسلیم می­شوند، به روشنی بیان می­کند و بلافاصله وعده می­دهد که نگهدارنده و یاری­بخش کسانی خواهد بود که ایستادگی کنند و علیه دشمنان به پا خیزند(آل عمران: 149-150). به فرموده الهی اگر خدا شما را یاری دهد، محال است کسی بر شما غالب آید؛[5] که این از سنت­های الهی است، اما تحقق این سنت الهی مشروط به پایمردی و ایستادگی است(آل عمران: 124؛ محمد: 7).

سرد شدن آتش بر حضرت ابراهیم (الأنبیاء: 69)؛ یاری بنی­اسرائیل در برابر فرعونیان،و حضرت عیسی و حواریون در برابر دشمنان (آل عمران: 46 ، 47 و 49؛ مریم: 20 و 29؛ مائده:110، 114 و 115؛ بقره:87 و 253؛ نساء:158)، امدادهای الهی در جریان هجرت به مدینه(انفال: 30)؛ جنگ بدر (انفال:11، 12، 17 و 65؛ آل عمران: 13 و123- 124)، جنگ خندق (احزاب: 9و10) و جنگ حنین(توبه: 25 و 26) نمونه هایی از این موارد است که قرآن به آن اشاره کرده است.

اتحاد و همبستگی

اتحاد و همبستگی یکی از ضرورت­های مهم اجتماعی و سیاسی مسلمانان در جهت ایستادگی و پویایی و هویت امت اسلامی و از مهم­ترین عوامل عزت و پیروزی آنها در صحنه­هاست.[6] وحدت، جوهرۀ قوام و پایداری است که در سایه آن توان استقامت مسلمانان در برابر دشمنان چندین برابر می­شود. قرآن به مسلمانان چنین می­فرماید:

وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِيعًا وَلَا تَفَرَّقُوا وَاذْكُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَيكُمْ إِذْ كُنْتُمْ أَعْدَاءً فَأَلَّفَ بَينَ قُلُوبِكُمْ فَأَصْبَحْتُمْ بِنِعْمَتِهِ إِخْوَانًا وَكُنْتُمْ عَلَى شَفَا حُفْرَةٍ مِنَ النَّارِ فَأَنْقَذَكُمْ مِنْهَا كَذَلِكَ يبَينُ اللَّهُ لَكُمْ آياتِهِ لَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ(آل عمران:103)و همگي به ريسمان خدا [قرآن و اسلام، و هرگونه وسيله وحدت‌]، چنگ زنيد ، و پراکنده نشويد! و نعمت (بزرگ) خدا را بر خود، به ياد آريد که چگونه دشمن يکديگر بوديد، و او ميان دلهاي شما، الفت ايجاد کرد، و به برکت نعمت او، برادر شديد! و شما بر لب حفره‌اي از آتش بوديد، خدا شما را از آن نجات داد؛ اين چنين، خداوند آيات خود را براي شما آشکار مي‌سازد؛ شايد پذيراي هدايت شويد.

خداوند متعال با یادآوری ضرورت همبستگی و همدلی و لزوم مقابله با اختلافات قومی و دینی، همه مسلمانان را به مقابله با اختلاف و تفرقه توصیه می­کند و می­فرماید:

وَأَطِيعُوا اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَلَا تَنَازَعُوا فَتَفْشَلُوا وَتَذْهَبَ رِيحُكُمْ وَاصْبِرُوا إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرِينَ(انفال:46) و (فرمان) خدا و پيامبرش را اطاعت نماييد! و نزاع (و کشمکش) نکنيد، تا سست نشويد، و قدرت (و شوکت) شما از ميان نرود! و صبر و استقامت کنيد که خداوند با استقامت کنندگان است!

حفظ وحدت و یکپارچگی یک توصیه اخلاقی نیست، بلکه ضرورتی اجتناب ناپذیر و حیاتی، به ویژه در شرایط کنونی، است. استقامت امت­ها امری جمعی است و در این راستا وحدت و برادری نقش اساسی دارد.

روحیه ایثار و شهادت­طلبی

روحیه ایثار و شهادت­طلبی[7] از امتیازهای سپاه اسلام در برابر جبهه کفر می­باشد. تقویت این عامل در جامعه اسلامی، مسلمانان را به سوی استقامت و پایداری رهنمون می‌سازد. وقتی که انسان در راه آرمان­های والایش حاضر شود از باارزش­ترین متاع زندگی­اش، که همان جان و روح الهی اوست دست بشوید، تمامی سختی­ها و مشکلات را نیز در این راه مقدس با جان و دل تحمل خواهد نمود.

ایثار و شهادت طلبی برخی از یاران حضرت شعیب(مجلسی، 1404ق، ج 12، ص 383؛ کنزالفوائد، 1410ق، ص179 و180)، مسلمانانی چون حمزه سیدالشهداء، مالک بن سنان و نعمان بن مالک در جنگ احد(واقدی، 1409ق، ج1، ص211)، عبدالله بن رواحه، جعفر طیار در جنگ موته(همان، ج2، ص 762) و، بالاتر از همه، ایثار یاران امام حسین(ع) در جریان واقعه عاشورا بهترین شواهد تاریخی در این زمینه می باشند.

رهبری

بی شک، ازمهم ترین عوامل استقامت هرامتی رهبری صالح و شایسته است که با علم و درایت خود، امت را به مسیر درست رهنمون و از مسیر اشتباه باز دارد. در این راستا، پیروی و حمایت مردم از رهبران نیز بسیار موثر است و نقش مکمل دارد؛ چنان­که از رموز پیروزی مومنان در تقابل با دشمنان همین اطاعت و پیروی از دستورهای رهبری است.

برای نمونه می‌توان به رهبری ابراهیم(ع) اشاره نمود که قرآن وی را به عنوان الگو و اسوه برای دیگران قرار داده است: قَدْ كَانَتْ لَكُمْ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ فِي إِبْرَاهِيمَ وَالَّذِينَ مَعَهُ .... (ممتحنة: 4)براي شما سرمشق خوبي در زندگي ابراهيم و کساني که با او بودند وجود داشت.... .

امت حضرت ابراهیم(ع) نیز  با تأسی به پیشوای خود توانستند اسثقامت ورزند و این پیروی محض از ابراهیم(ع) بود که آنان را به بهترین و شایسته‌ترین افراد در نزد وی تبدیل کرده بود: إِنَّ أَوْلَى النَّاسِ بِإِبْرَاهِيمَ لَلَّذِينَ اتَّبَعُوهُ وَهَذَا النَّبِي وَالَّذِينَ آمَنُوا وَاللَّهُ وَلِي الْمُؤْمِنِينَ(آل عمران: 68)سزاوارترين مردم به ابراهيم، آنها هستند که از او پيروي کردند، و (در زمان و عصر او، به مکتب او وفادار بودند؛ همچنين) اين پيامبر و کساني که (به او) ايمان آورده‌اند (از همه سزاوارترند)؛ و خداوند، ولي و سرپرست مؤمنان است.

مسلمانان نیز با رهبری پیامبر اعظم(ص) و امامان معصوم(ع) به استقامت در برابر دشمنان پرداختند. مشرکان راه های بسیاری را برای بازداشتن پیامبر(ص) از هدفش، یا تسلیم و  به­سازش­واداشتن ایشان پیمودند، اما تطمیع و تهدید و شکنجه و آزار، هیچ یک در رسول خدا موثر نیفتاد(عبدالمحمدی، 1391: ص 65) پیروان رسول الله نیز از استقامت و پایداری ایشان الگو گرفتند و در برابر دشمنان ایستادگی کردند.

با بررسی تاریخ زندگانی ائمه نقش ایشان در مدیریت تحول ساختاری تشیع و تبدیل جمعیتی پراکنده به سازمانی تشکل­یافته و سازماندهی شده روشن می­گردد. شیعیان نیز در سایه رهبری آنان در مقابل حکومت ظلم و جور پایداری و استقامت کردند. بررسی کنش­های سیاسی جریان شیعه، از آغاز شکل­گیری تا عصر غیبت، نشان می‌دهد هر چند شیعیان در اقلیت بوده و مورد آزار و فشار حکومت­ها قرار گرفتند، اما برای حفظ دین و عقاید خود تسلیم دستگاه ظلم و جور نگشتند.[8] همین استقامت و پایداری سبب گردید شیعه همواره روحیه انقلابی و سازش­ناپذیر خود را حفظ نماید؛ ازاین­رو، در سراسر تاریخ اسلام، شیعیان بیش از سایر فرقه­ها و گروه­های اسلامی، مبارزه و مقاومت کرده و قربانی داده­اند و همواره پرچم ایستادگی در برابر حکومت­های ظلم و جور را بر دوش کشیده­اند و طوق اطاعت از ستمکاران را از گردنشان وانهادند.[9] با همین راهبرد، شیعه، به عنوان یک جریان سیاسی ـ مذهبی فعال، به نماد مخالفت و مقاومت در برابر حکومت­های نامشروع و مستبد بدل گردیده است.[10]

نتیجه

استقامت و پایداری یک اصل راهبردی، برگرفته از قرآن کریم، سنت و سیرۀ پیامبران و امامان معصوم(ع) است که انسان­های مؤمن، به صورت فردی و گروهی، از آن بهره می­برند تا در سایه آن و امداد و نصرت الهی بتوانند در برابر هواهای نفسانی، جاذبه­های دنیا، فشارها و نقشه­های دشمنان داخلی و خارجی به موفقیت دست یابند.

 در طول تاریخ، هرگاه امت ها در مبارزه حق­طلبانه با دشمنان، مقاومت داشته است، موفق گشته و هرگاه یک گام عقب کشیده، دشمن یک گام پیش نهاده است و نتیجه­ای جز پذیرش ذلت برای آنان در پی نداشته است.

از این پژوهش چنین بر می­آید که مهم­ترین عوامل موثر بر استقامت امت­ ها عوامل معنوی و انگیزه­های الهی و دینی است که عبارتنداز: ایمان و توکل به خدا، امدادهای غیبی و نصرت الهی، اتحاد و همبستگی، روحیه ایثار و شهادت­طلبی و رهبری و ولایت­مداری. اگر جامعه ما در این مسیر و در راستای تحقق و رشد این عوامل قدم برداشت، قطعاً در برابر دشمنان استقامت و پایداری می­کند و موفقیت ما نیز حتمی خواهد بود؛ چراکه به فرموده مقام معظم رهبری «استقامت کردن در مقابل فریب­ها و تهدیدهای دشمن، هنر بزرگی است که اگر یک ملت این هنر را داشته باشد، آن وقت به قله می­رسد. به جایی که دیگر دشمن فایده­ای در تهدید نمی­بیند و مجبور است با او بسازد و یا در مقابل او تسلیم شود.»( سخنرانی مقام معظم رهبری در تاریخ 25/09/1376) به عقیده ایشان ملت ایران با جوهر ایستادگی و مقاومت و با کمک های الهی خواهد توانست بار دیگر تمدن اسلامی را در  عالم سربلند نماید(سخنرانی مقام معظم رهبری در تاریخ 06/01/1385).

فهرست منابع

قرآن مجید.

نهج البلاغه.

ابن ابی ­الحدید، عبدالحمید ابن هبه­الله، شرح نهج البلاغه، دارالكتب العلمیه، منشورات مكتبه آیه­الله العظمی المرعشی النجفی، قم، ۱۴۰۴هـ. ق.

ابن خلدون، عبدالرحمان بن محمد، المقدمه، دارالفكر، بیروت، بی‌تا.

ابن سعد، محمد، طبقات الكبري، تحقيق محمد عبدالقادر عطا، بيروت، دار الكتب العلمية، 1410ه.ق/1990م.

ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت، داراحیاء التراث العربی، 1408ق.

استقامت در اسلام، دورود، شرکت سهامی عام سیمان فارس و خوزستان، بی تا.

بهشتی، احمد، «جلوه‌هایی از پایداری و استقامت در سیره عملی و قولی سالار شهیدان»، گزیده مقالات کنگره امام حسین(ع) و مقاومت، ج 1، قم، سازمان اوقاف و امور خیریه، 1386.

تشیع، مقاومت و انقلاب(مجموعه مقالات کنفرانس بین المللی دانشگاه تل آویو-1984)، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1368.

تمیمی آمدی، عبدالواحد بن محمد، غررالحکم و دررالکلم، شرح جمال الدین محمد خوانساری، تصحیح میرجلال الدین حسینی ارموی(محدث)، تهران، دانشگاه تهران، 1366.

تهرانی، مجتبی، سلوک عاشورایی (منزل پنجم: استقامت و پایداری)، تهران، موسسه فرهنگی پژوهشی مصابیح الهدی، 1391.

حامد مقدم، احمد، سنّت‌های اجتماعی در قرآن، مشهد، بنیاد پژوهش های اسلامی، 1361ش.

حسنی، هاشم معروف، جنبشهای شیعی در تاریخ اسلام، ترجمه سیدمحمدصادق عارف، چاپ دوم،  مشهد، بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی، 1379ش.

حکیمی، محمدرضا، و محمدحکیمی و علی حکیمی، الحیاه، ترجمه احمد آرام، قم، دلیل ما، 1385ش.

خامنه‌ای، سیدعلی، حدیث ولایت [مجموعه رهنمودهای رهبر معظم انقلاب]، تهران، موسسه پژوهشی فرهنگی انقلاب اسلامی، حفظ و نشر آثار آیت الله العظمی خامنه ای(مدظله العالی)، ویراست دوم.

خمینی، روح الله، صحیفه امام [م‍جم‍وع‍ه‌ آث‍ار حضرت امام خمینی: (ب‍ی‍ان‍ات‌، پ‍ی‍ام‍‌ه‍ا، م‍ص‍اح‍ب‍ه‌ه‍ا، اح‍ک‍ام‌، اج‍ازات‌ ش‍رع‍ی‌ و ن‍ام‍ه‌ها)]، م‍وس‍س‍ه‌ ت‍ن‍ظی‍م‌ و ن‍ش‍ر آث‍ار ام‍ام‌ خ‍م‍ی‍ن‍ی‌(س‌)، تهران، 1378 ش.

دهخدا، على‏اكبر، لغت‏نامه، دانشگاه تهران، 1372 ش.

راغب اصفهانى، حسين بن محمد، المفردات في غرائب القرآن، دارالعلم، بيروت، 1412 هـ. ق.

زورق، محمدحسن، دو حرکت در تاریخ، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1390ش.

زورق، محمدحسن، دو حرکت در تاریخ، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1390.

سید قطب، فی ضلال القرآن، قاهره، دار الشرق، 1417/ 1996.

صدر، سیدرضا، استقامت، کتابفروشی اسلامیه، تهران، بی تا.

صدر، سیدمحمدباقر، سنت‌های تاریخ در قرآن، ترجمه و تحقیق سیدجمال الدین موسوی، تهران، تفاهم، 1389ش.

صدیقی، کلیم، اندیشه و عمل سیاسی مسلمین: مقاومت در برابر غرب، ترجمه سیدهادی خسروشاهی، قم، خرّم، 1370ش.

طباطبائي، سیدمحمدحسين، تفسير الميزان، ترجمه موسوي همداني، قم، انتشارات اسلامي جامعه مدرسین حوزه علمیه، 1374ش.

طبرسى، فضل بن حسن، مجمع البيان فى تفسير القرآن، تهران، انتشارات ناصر خسرو، 1372ش.

طریحی، فخرالدین، مجمع البحرین و مطلع النیرین، قم، مؤسسه البعثه، 1414ق.

عبدالمحمدی، حسین، تساهل و تسامح از دیدگاه قرآن و اهل بیت، قم، موسسه آموزشی و پژوهش امام خمینی، 1391ش.

فرقانی، قدرت الله و سیدعلیار افشارپور، مجموعه مقالات برگزیده همایش محمد پیامبراعظم(ص)، استقامت و پایداری، تهران، پژوهشکده ارتش بیست میلیونی، 1386.

فلاح بابلی، حسن ، صبر و استقامت، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1365ش.

فیض کاشانی، مولی محسن، المحجه البیضاء فی تهذیب الاحیاء، تصحیح علی اکبر غفاری، بیروت، مؤسسه الأعلمی للمطبوعات، 1983م.

قرائتى ، محسن، تفسير نور، نشر مركز فرهنگى درسهايى از قرآن، تهران، 1383 ش.

قریشی، سید علی اکبر، قاموس قرآن، چاپ هشتم، تهران، دار الکتب الاسلامیه، 1378ش.

كراجكى، ابوالفتح، كنز الفوائد، قم، دار الذخائر، 1410ه.ق.

كليني، محمد بن يعقوب، الكافي، تحقيق علي اكبر غفاري، تهران، دارالكتب اسلاميه، 1365ش‏.

متقی هندی، حسام الدین، کنز العمال، تحقیق شیخ بکری، بیروت، موسسه الرساله، بی تا.

مجلسی، محمدباقر، بحار الأنوار، بيروت، مؤسسة الوفاء، 1404ه.ق.

محدثي، جواد، پيام‌هاي عاشورا، قم، زمزم هدايت، 1377ش.

محمدی ری شهری، محمد، میزان الحکمه، دارالحدیث، تهران، 1378ش.

معروف الحسنی، هاشم، جنبش های شیعی در تاریخ اسلام، ترجمه سیدمحمدصادق عارف مشهد، آستان قدس رضوی، 1379.

مکارم شیرازی، ناصر، اخلاق در قرآن، قم، مدرسه الامام على بن ابى طالب(ع)، 1377.

میبدی، رشیدالدین ابوالفضل، کشف الاسرار و عدة الابرار، به اهتمام علی‌اصغر حکمت، چاپ ششم، تهران، امیرکبیر، 1376.

ميرحسيني، سيدمحمد قاسمي حامد مرتضي، شاوراني مسعود، «استقامت و پایداری در قرآن»، دوفصلنامه ادبيات پايداري ، دوره  2 ، شماره  3-4  ، پاييز 1389 و بهار 1390.

نراقی، محمدمهدی، جامع السعادات، تحقیق علامه سیدمحمد کلانتر، بیروت، مؤسسه الأعلمی للمطبوعات، دارالنعمان، بی تا.

واقدي، ابوعبدالله محمد بن عمر، المغازي، تحقيق مارسدن جونس، طبعة الثالثه، بیروت، موسسة الاعلمي، 1409ه.ق/1989م.